GİRİŞ

Hükümet sistemi kavramı gerek siyaset bilimi için gerekse de anayasa hukuku için önemli araştırma konularının başında gelmektedir. Siyasal sistemin yapısını oluşturan hükümet sistemi bugün siyasal planda en çok tartışılan konuların başında gelmektedir.

Bu çalışmada Kanada’da parlamenter sistemin tarihsel gelişimi, parlamenter sistemin ne olduğu ve Kanada’da nasıl uygulandığına dair bilgilere yer verilmektedir.

I.Hükümet Sistemi Kavramının Tanımı ve Önemi

Devlet içinde egemenlik yetkisinin nasıl ve kimler tarafından kullanılacağı sorusu, halen önemli bir konudur.  Siyasal sistemin yapısını oluşturan hükümet sistemleri, bugün siyasal sistemde en çok tartışılan konuların başında gelmektedir. Hükümet sistemi kavramı ile, devlet organlarının oluşumu, görevleri, yetkileri ve birbirleri ile ilişkileri kastedilmektedir ve ülkeden ülkeye değişiklik arz etmektedir.

Güncelliğini her surette koruyan hükümet sistemi kavramı ile ilgili olarak devlet içindeki kuvvetlerin dağılımı ve düzenlenişi bakımından anayasal demokrasilerde veya demokratik olmayan rejimlerde uygulanan kural ve kurumlar dizgesinin bütünü olarak tanımlanabilir.[1] Hükümet sistemi devletin 3 temel erki olan yasama, yürütme ve yargı erklerinin görev ve yetkilerini içermekle beraber ayrıca bu görevlerin ve yetkilerin hangi organlar tarafından yürütüleceğini de içermektedir.

Hükümet sisteminin tanımlanmasında devlet içerisindeki kuvvetlerin dağılımı ve düzenlenişi yer almaktadır. Hükümet sistemlerinin sınıflandırılmasının temelinde kuvvetler birliği veya ayrılığı ile bunların kendi içerisindeki alt türleri bulunmaktadır.[2]   Demokratik rejimlerde kuvvetler ayrılığı ilkesinin uygulanması iki şekilde olmaktadır: Bunlardan birisi sert kuvvetler ayrılığı, diğeri ise parlamenter rejimdir. Her iki sistemin esaslarında ve uygulamalarında zamanla farklılıklar ortaya çıkmıştır. Siyasi partilerin sahneye çıkışı ile birlikte kuvvetler ayrılığı prensibinin uygulanması teoriden farklı olarak gelişmiş; yasama, yürütme ve yargı erklerinin işlevleri uygulama ile değişmiştir.[3]

Her ülkede yasama, yürütme ve yargı erklerinin çalışma sistemleri farklıdır ve bu durum benzer hükümet sistemlerinde farklı uygulamalara neden olmaktadır. Çalışmamızın konusu olan Kanada’da hükümet sistemleri ile ilgili olarak Kanada’da parlamenter hükümet sisteminin uygulandığı ve İngiliz parlamenter hükümet sisteminden etkilenildiğini belirtebiliriz. Kanada’da uygulanan hükümet sisteminin daha iyi anlaşılabilmesi adına parlamenter hükümet sistemini incelemekte büyük fayda vardır.

II.Parlamenter Hükümet Sistemi Kavramı ve Kanada

Parlamenter hükümet sistemi, kuvvetler ayrılığı ilkesinin yumuşak olarak uygulandığı ve egemenliği kullanan organlar arasında işbirliğinin egemen olduğu bir demokratik yönetim çeşididir. Siyasal partilerin bu sistem içinde etkinlik kazanması ile birlikte güçler ayrılığı ilkesinin parlamenter sistemde anlaşılması ve uygulanmasında farklılıklar ortaya çıkmış, yasama ve yürütme arasındaki ayrım zamanla belirsizleşmeye başlamıştır.

Çalışmamızın konusu olan Kanada parlamenter hükümet sisteminin temelini oluşturan kuvvetler ayrılığı kavramlarının alt türleri özelinde açıklamak yeterli olacaktır.

Kanada 10 eyalet ve 3 bölgeden oluşan, merkezi olmayan, anayasal monarşi ile yönetilmektedir. Eyaletler Kanada’nın sosyal programlarından sorumludur ve federal hükümetten daha fazla gelir toplarlar. Ceza kanunları kesinlikle federal hükümetin sorumluluğu altındadır ve tek elden yürütülür. Kanada parlamenter demokrasi ve anayasal monarşi ile yönetilen ve 1867’de Konfederasyon yasası ile kurulan bir federasyondur.[4]

Parlamenter hükümet sistemine sahip Kanada’ya ait incelemeye geçmeden önce genel anlamda parlamenter hükümet sistemini incelemek yerinde olacaktır.

Parlamenter hükümet sistemi kuvvetlerin yumuşak ayrılığına veya işbirliğine dayanan hükümet sistemi olarak tanımlanabilir.[5]

Modern parlamenter hükümet sisteminin anavatanı İngiltere’dir; öyle ki parlamento kelimesinin türediği Consilium, 13. ve 14. yüzyıllarda krala danışmanlık hizmeti veren ve aynı zamanda vergilerin onay ve toplanması konularında yetkili, baron ve piskoposlardan oluşan kurulun adıdır. [6] Parlamentarizmin başlangıcı, aynı zamanda, liberal fikirlerin egemenliği ile karakterize olmuştur ve parlamenter sistem monarkın daha çok, sözde mevki sahibi konumunda olduğu 19.yy Britanya Modeli üzerine bina edilmiştir.[7] Bu bakımdan parlamenter hükümet sisteminin klasik örneği İngiliz Devlet Sistemi olarak kabul edilmekte ve bu demokrasi tipi İngiliz Parlamentosu ve kurumlarını kapsayacak şekilde “Westminster modeli” olarak anılmaktadır. Kanada’da Britanya tipi hükümet sistemi İngiltere ve Fransa arasındaki siyasi mücadele sonucu belirlenmiş olup Britanya Kanada’da dominant hükümet olmuş ve kendi ülkelerinde uyguladıkları hükümet sisteminin benzerini Kanada’da uygulamıştır.  [8]

Parlamentarizm, geniş ölçüde, Avrupa ile Hindistan, Avustralya, Yeni Zelanda ve Kanada örneklerinde görüldüğü üzere, Avrupa’nın dışındaki Britanya koloni mirasının var olduğu ülkelerde kullanılmaktadır.[9]

Parlamenter sistemde yürütme organının birinci kanadı olan devlet başkanı monarşik parlamenter sistemde seçimle değil ırsi olarak belirlenir. Britanya tipi monarşik versiyonuyla; parlamenter hükümet sistemi Avustralya, Belçika, Kanada, Danimarka, Japonya, Hollanda, Yeni Zelanda, Norveç, İspanya, İsveç’te uygulanmaktadır. Cumhuriyetçi versiyonuyla ise ; Avusturya, Çek Cumhuriyeti, Estonya , Finlandiya, Almanya, Yunanistan, Macaristan , Hindistan, İrlanda, İtalya, Letonya, Slovakya, Slovenya, Güney Afrika ve İsviçre’de uygulanmaktadır. [10] Yasama organı tarafından belirli bir süre için seçilmektedir.

Kanada’nın da benimsediği İngiltere’deki parlamenter rejimin bir cumhuriyet değil, bir parlamenter monarşi olduğunun önemle ifade edilmesi gerekmektedir. [11]Bu parlamenter hükümet sistemi ile ilgili olarak Taç’ın yetkilerinin yalnızca sembolik ve geleneksel bir anlam taşıdığı görülmektedir. Parlamenter hükümet sisteminin, seçilmiş meclisin rolünün arttığı ve monarkın yürütme yetkilerinin sınırlandırıldığı bir sürecin sonucu olduğu bilinmektedir. Bu nedenle parlamenter demokrasi anlayışının monarkın mutlak yetkileri üzerinde halk denetiminin olduğunu göstermektedir.

İşte parlamenter hükümetin belirgin özelliği, yasama ve yürütmenin füzyonunda bulunmakta ve Kanada’da da tatbik edilen parlamenter sistemin bu özelliği, ABD’deki güçler ayrılığı ile tezat oluşturmaktadır. Çünkü başkanlık sistemi devlet güçlerinin sıkı kurumsal ayrımı ile betimlenirken parlamenter sistem, parlamento çoğunluğu ile hükümeti yakinen kaynaştırma yoluyla ondan farklılaşmaktadır.[12] Parlamenter sistemdeki devlet başkanın sembolik güce sahip olması da sistem içindeki aktörler arasındaki anlaşmazlıklarda tarafsızlığından dolayı sorunların çözülmesinde fayda sağlamaktadır.

Tüm bu bilgilerden sonra Kanada’da uygulanan parlamenter hükümet sistemini inceleyebiliriz. Kanada’da uygulanan parlamenter hükümet sistemi İngiliz hükümet sisteminden etkilenmiş olup yürütmenin başında Kanada kraliçesi sıfatıyla Kraliçe Devlet Başkanlığı görevini yürütür. Mevcutta ise Kanada kraliçesi aynı zamanda İngiltere kraliçesi olan II. Elizabeth’dir. Kraliçenin yetki ve sorumluluğu sembolik olup Kanada’daki temsilcisi ise genel validir. Genel vali genellikle emekli olmuş eski politikacılar ve diğer seçkin yurttaşlar arasından Başbakanın önerisiyle Kraliçe tarafından atanmaktadır.

Şekil : 1 Kanada Hükümet Sistemi [13]

Genel vali siyaset dışı bir figür olup, Avam Kamarası ve Senato’nun çıkardığı kararnamelere kraliyet onayını sağlamak, devlet belgelerini imzalamak, parlamento toplantılarını resmen açıp, kapatmak ve seçimler öncesi parlamentoyu feshetmek gibi görevleri vardır. [14] Hem kraliçenin hem de genel valinin sembolik yetkileri vardır. Hükümet başbakanın kararları doğrultusunda hareket eder. Siyasi sorumluluğu olmayan devlet başkanın yetkileri şekli ve sembolik yetkilerdir. Kanada hükümet sistemi hem İngiliz hem de Amerikan hükümet sistemlerinden oluşmaktadır. Genel vali başbakanı atar, federal Kanada hükümetinin başı ise Avam Kamarasında en fazla oyu olan seçilir. Eğer hiçbir parti çoğunluğu elde edemezse, en fazla üyeye sahip partiden seçilir.

Devletin yasama kolu seçilmiş Avam Kamarası ve Başbakanın önerisiyle Genel Vali tarafından atanmış Senatörlerin oluşturduğu Senato’dan oluşur. Senato’da 105 senatör vardır. Başbakan Avam kamarası için seçimlerin yenilmesine kendi takdiri ile karar verir ancak bu bir önceki seçimlerden 5 yıldan daha geç olamaz. Genel vali Başbakan’a biçimsel olarak atar ve atanan kişi genellikle Avam Kamarası’nda en fazla sandalyeye sahip partinin başkanıdır. Avam Kamarasında ise 308 üye bulunmakta olup halk tarafından seçilirler. Başbakan Avam Kamarası ve senatodaki partiler arasında uzlaşmayla belirlenmiş olan üyelerin Bakanlar Kurulu’na atamasını yapar. Kabinede 38 bakanlık yer almakta olup başbakan tarafından seçilmektedir. Bakanlar başbakana, başbakan ise Avam Kamarasına karşı sorumludur.

Kanada’da üç büyük ulusal parti vardır: merkezci Liberal Parti, sağ-kanat Muhafazakar Parti ve demokratik sosyalist Yeni Demokrasi Partisi. Bölgesel parti Bloc Québécois Quebec’de birçok sandalyeyi elinde tutar, ayrılıkçı amaçlı ve temelde sosyal demokrat bir partidir. Başka küçük partiler de mevcuttur, fakat Avam Kamarası’nda nadiren sandalye kazanırlar. Benzer şekilde bağımsız adaylar da nadiren seçilirler. Muhafazakâr Parti, şu anki başbakan Stephen Harper’ın partisidir ve şu anda azınlık hükümeti olarak görev yapmaktadır.

Kanada’da yürütme erki hem atanan hem de seçilenlerden oluşmaktadır. Senato ve Avam Kamarası yasama görevini yürütmektedir. Senato sadece federal düzeyde yer almakta olup tüm eyaletlere ait yasama işleri seçilmişler tarafından  yürütülmektedir. Yasama faaliyetleri 2 şekilde yerine getirilmektedir. Başbakan ve kabine Avam Kamarasında beraber yasama faaliyetlerini yürütmektedirler. İkinci olarak başbakan ve kabine yasama takvimini Avam Kamarasında yerine getirir. Tüm bu açıklamalardan sonra Kanada’da uygulanan hükümet sistemini anlamak adına eyalet ve bölgesel hükümetleri incelememiz gerekmektedir.

A.Eyalet Hükümetleri

On eyaletin eyalet başbakanı tarafından yönetilen seçilmiş yasama kolu vardır, eyalet başbakanları federal başbakanla aynı şekilde seçilirler. Ayrıca her eyaletin federal başbakan tarafından atanan ve Kraliçe’yi temsil eden birer vali yardımcısı vardır. Çoğu eyalette federal düzeydeki partilerin karşılığı olan eyalet duzeyinde partiler vardır.

B. Bölgesel Hükümetler

Bölgeler eyaletlerden daha az siyasi güce sahiptirler. Bunun sonucu olarak bölgeler Parlamento’da eyaletlere eşit temsil edilmezler. Bölgelerin devlet başkanlarına komisyoner denir. Her ne kadar eyaletlerdeki yardımcı valilere eşit düzeydelerse de Kraliçe’nin temsilcisi değillerdir. Federal hükümet tarafından atanırlar.

Federal hükümet ve bölgesel hükümetler arası ilişkiler her zaman gergin olmuştur. Hükümetler arası uzlaşmazlıkların çoğu kaynakların kullanımı ve finansman hakkında olmuştur. Kişi başına gelire göre bölgeler Kanada’da en yüksek oranda olsa da, bölgelerdeki yoksulluk oranı sosyal yalıtım, mal sağlamadaki aşırı zorluk ve maliyet, işlerin yıpratıcılığı ve sosyal problemlerden dolayı devamlı yüksek olmuştur.[15]

Son olarak yargı erkinden bahsetmek gerekmektedir. Devletin yargı erki ise federal ve eyalet düzeyinde çeşitli mahkemelerden oluşur. Hem federal hem de eyalet mahkemelerinin kararları Yüksek Mahkeme’de temyiz edilebilir.[16]

SONUÇ

Bu çalışmada gerek siyaset biliminin gerekse de anayasa hukukunun en temel konularından biri olan hükümet sistemleri ile ilgili olarak Kanada’nın hükümet sistemi tarihsel süreçten günümüze ele alınmaya çalışıldı. Kanada parlamenter hükümet sistemi İngiliz parlamenter hükümet sisteminden etkilenmiş olup devlet başkanı bile İngiliz Kraliçesi II. Elizabeth’dir. İngiliz parlamenter sisteminden etkilenilen Kanada hükümet sisteminde Başbakan önemli bir güce sahiptir. Avam Kamarası ve Senato Kanada hükümet sisteminin temel yapı taşları olup ülkede Eyalet ve Bölgesel hükümetlerde yer almaktadır.

KAYNAKÇA

HEKİMOĞLU , Mehmet Merdan; “Anayasa Hukukunda Karşılaştırmalı Demokratik Hükümet Sistemleri ve Türkiye”, Detay Yayıncılık , 2009 , Ankara 2009.

AKGÜL , Mehmet Emin , “Kuvvetler Ayrılığı İlkesinin Dönüşümü ve Günümüz Demokratik Rejimlerindeki Anlamı”,  Ankara Barosu Dergisi ,  S. 2010 / 4.

İNTERNET KAYNAKLARI

http://tr.wikipedia.org/wiki/Kanada (02.01.2012)

http://www.northernblue.ca/cpo/index.php/5._The_Structure_of_Government (07.01.2012)